GÖL KUŞLARINDA KUŞ GRİBİ
Prof. Dr. Hakan YARDIMCI, Vet. Hekim Nihan ALTINSOY
Kuş gribi, kanatlı hayvanlarda solunum ve sinir sistemlerine ait belirtilerle ortaya çıkan oldukça bulaşıcı viral bir enfeksiyondur. Avian influenza, Avian flu, Peste aviaire isimleriyle bilinmektedir. Tüm Influenza A virus alt tipleri (H1-H16 ve N1-N9) kuşlardan izole edilmiştir ve birincil olarak bir kanatlı kaynağından köken aldığı düşünülmüştür. Diğer suşların da (örneğin H5N1) insanlarda potansiyel mortalite riski oluşturduğu bilinmektedir. Influenza A, primer olarak kuşların apatojenik bir enterik virusu, sekonder olarak ise memelilerin solunum sistemi virusu olma özelliğini taşır. Bunun yanında, yapılan filogenetik çalışmalar, su kuşlarının, diğer hayvan türlerinde hastalık nedeni olan tüm Influenza viruslarının kaynağı olduğunu ortaya koymuştur.
ETİYOLOJİ
Hastalık etkeni Orthomyxoviridae familyasından Influenza gurubuna ait, tek sarmallı, RNA karakterinde genetik madde taşıyan Influenza A virusudur. Virusun yapısında bulunan hemaglütinin (H) ve nöraminidaz (N) antijenleri dikkate alınarak alt tipleri gruplandırılmıştır. Buna göre H antijenine göre 16 (1-16) ve N antijenine göre 9 (1-9) gruba ayrılmışlardır. Bu viruslar, genellikle göçmen su kuşlarının sindirim sisteminden izole edilmektedir. Evcil kanatlılarda hastalık oluşturan Influenza A virusları, oluşturdukları klinik tabloya göre Yüksek Patojeniteli (HPAI) ve Düşük Patojeniteli (LPAI) olmak üzere iki grupta incelenmektedir. 1878 yılında ilk kez İtalya'da teşhis edilen yüksek patojeniteli kuş gribinin temel özelikleri, şiddetli hastalığın ani başlangıcı, hızlı bulaşma ve 48 saat içerisinde %100'e ulaşabilen bir ölüm oranıdır. Virüs, hastalığın bu şeklinde, sadece solunum bölgelerini değil, çok sayıda organ ve dokuyu da istila eder. Bu tablolardan sorumlu virüsler H5 ve H7 alt tiplerindendir. Ancak bu alt tiplerdeki virüslerin hepsi, patojenitesi yüksek olan kuş gribine yol açmaz. Düşük patojeniteli olanlar ise; hafif solunum yolu hastalığına neden olur. Halsizlik, depresyon ve yumurta veriminde düşme görülür, tüyler kabarır. Diğer hastalıklarla ve kötü bakım, idare ile daha şiddetli hastalık oluşturur.
EPİDEMİYOLOJİ
Su kuşları, virüslerin doğadaki sürekliliğini sağlar. Hastalığın doğal saklayıcısının göçmen su kuşları -özellikle yaban ördekleri- olduğu belirtilmektedir. Virüsün saklayıcıları enfeksiyona dirençlidir; ancak, diğer kuşlar duyarlıdır. Göçmen kuşlarda son derece geniş bir Influenza virus A havuzu vardır. Influenza viruslarının, yabani su kuşlarında ölümcül hastalığa neden olmaması; bu doğal rezervuar ortamında yüksek seviyede adaptasyon kazandıklarını gösterir. Evcil ve vahşi türlerde hastalık tek tük epizootik önem göstermekle birlikte, genellikle asemptomatik seyretmektedir. Subklinik olarak enfekte olan ördekler, ekskretlerinde oldukça yüksek miktarlarda viral partiküller göstermektedirler.ıÜ
Enfeksiyon, yabanıl kuş topluluklarından kümes hayvanları gibi evcil kuşlara yayılabilir ve bu durum ciddi sonuçlar doğurabilir. Virüsün hava yolu ile taşınması birkaç kilometre ile sınırlıdır. Ancak bu durum hastalığın hava yoluyla bulaşmasının önemini azaltmamaktadır. Ayrıca, hastalık böcekler, kan emici sinekler ve kemiriciler vasıtasıyla enfekte hayvanlardan duyarlı olan hayvanlara mekanik olarak bulaşabilmektedir. Hastalığın kanatlılardaki kuluçka süresi genel olarak 3-5 gün olmakla birlikte, bu sürenin, daha kısa olabileceği gibi 7 günü bulabileceği de ifade edilmektedir.
Hastalığın horizantal bulaşması (yatay bulaşma, hayvandan hayvana bulaşma) çok rastlanan bulaşma şeklidir. Vertikal bulaşma (dikey bulaşma, tavuktan yumurta yoluyla civcive geçiş) ile ilgili kesin bir kanıt bulunmamaktadır. Enfekte hayvanlardan elde edilen yumurtaların kabuklarında etkenin varlığı belirlenmiştir.
Grip virüslerinin tüm 16 HA (hemaglütin) ve 9 NA (neuraminidase) altipinin, yabani su kuşlarını enfekte ettiği, böylelikle de kuş nüfuslarında daimi olarak dolaşan grip virüsleri için kapsamlı bir hazne oluşturdukları bilinmektedir. Yabani kuşlarda yapılacak rutin test işlemleriyle bazı grip virüsleri tespit edilebilir.
Influenza virusları çevresel ortamda ve özellikle serin ve nemli koşullarda uzun süre canlılıklarını korurlar. Dışkı materyalinde 4ºC’ de 30-35 gün, 20ºC’ de 7 gün süre canlı kalabilir. Ayrıca, sürekli olarak dışkı-ağız sirkülasyonunda bulunmaktadır.
Hastalığın etkeni olan Influenza A virusları, insan ve diğer primatlar, domuz, at, deniz memelileri ve kuşları da içine alan çok çeşitli canlı türlerinden izole edilmiştir.
Ülkemiz de göçmen kuşların göç yolları üzerindedir (Şekil 1). Hastalığın yayılmasında ayrıca göçmen kuşlarla temas halinde bulunan yaban hayatındaki göç etmeyen kuşlar da rol oynamaktadır. Kuş alanları bakımından da zengin olan ülkemizde yaklaşık 100 civarında kuş alanı bulunmaktadır. Kuş gribi virüsünün doğal rezervuarı, yeşilbaş ördeklerdir ve enfeksiyona en dayanıklı olan kuşlar da bunlardır. Virüsleri çok uzaklara taşıyabilmelerine ve dışkılarıyla çıkarmalarına karşılık, yalnızca hafif ve kısa süren bir hastalık geçirirler. Evcil ördeklerdeki enfeksiyon ise tıpkı tavuklar, hindiler, kazlar ve benzeri kümes hayvanlarındaki gibi öldürücüdür.
Virüs, enfekte olmuş yabanıl kuşların dışkılarıyla kümes hayvanlarına geçebilir. Evcil kuşların serbestçe gezindikleri, yabanıl kuşlarla aynı kaynaktan su içtikleri ya da taşıyıcı durumdaki enfekte olmuş yabanıl kuşların dışkılarıyla kontamine olabilecek su kaynaklarını kullandıkları yerlerde, enfeksiyonun yabanıl kuşlardan evcil kümes hayvanlarına bulaşma riski daha yüksektir.
Avian influenza, ilk kez 1961’de Güney Afrika’da balıkçıllardan izole edilmiş olmakla birlikte, 100 yıl önce ilk olarak İtalya’da tanımlanan ve dünyanın değişik yerlerinde de zaman zaman epidemiler şeklinde ortaya çıkmıştır.
Hastalığın zoonotik özellik taşıması önemini daha da arttırmaktadır. Vietnam'da hastalık ilk kez 2003 Aralık ayında ortaya çıkmış fakat 11 Ocak 2004 tarihine kadar H5N1 enfeksiyonu olarak kesinleşmemiştir. Özellikle, ülkenin kuzeyinde 2004 yılı Ocak ayında şiddetli solunum yolu hastalığıyla seyreden bazı vakalar görülmüş ve yapılan laboratuvar incelemelerinde etkenin Avian influenza A H5N1 olduğu belirlenmiştir. Bunun yanında en fazla etkilenen ülke Vietnam’dır. Şubat 2003’te Hollanda’da yüksek patojeniteye sahip H7N7 alt tipinin sebep olduğu epidemide, bir veteriner hekimin öldüğü, 83 kişide de hafif hastalık tablosunun görüldüğü bildirilmiştir. Tayland'da ortaya çıkan ilk vakalar, 23 Ocak 2004’de, Hong Kong’da 2003 yılı Şubatında, biri ölümle seyreden avian influenza H5N7 alt tipli 2 vaka görülmüştür. Kamboçya'daki ilk vaka 2 Şubat 2005'de rapor edilmiştir. Bunu ardından, 21 Temmuz'da Endonezya tarafından enfeksiyon doğrulanmıştır. Çin'de ise, 16 Kasım 2005'de iki vaka rapor edilmiştir. Türkiye'deki vakaların doğrulanmaları 5 Ocak 2006 tarihinde gerçekleşmiştir.
Virüsün insanlara bulaşması, insanların direkt olarak enfekte hayvan, dışkı, burun ve boğaz salgıları vb. materyalleriyle temasla ya da enfekte materyalle kontamine olmuş yüzeylere temas sonucunda olmaktadır. Bunun yanında kontamine materyallerden havaya karışan virüslerin solunmasıyla da bulaşma söz konudur. Bugün için etkenin insandan insana bulaştığına dair kabul edilebilir bir delil yoktur.
GÖÇMEN KUŞLARIN ROLÜ
Anatidae (ördek, kaz ve kuğu) ekolojik olarak yaşamlarında en az yılda bir kez sulak alanlara ihtiyaç duyan bir grup hayvandır. Anatidae türleri, kuzey kutbu tundrasından ırmaklar, koylar, akarsular, tuz gölleri, gölet ve bataklıklara varan kıyısal lagünlerle çamur kaplı araziler ve açık denizler gibi geniş çaplı sulak alanları kullanırlar. Aynı zamanda pirinç tarlaları gibi yapay sulak alanlardan da yararlanırlar. Kuşlar, bu sulak alanlardan faydalanmak adına kuzeyden güneye doğru göç ederlerken pek çok ülkenin de üzerinden geçerler.
Güneye doğru göç Anatidaeler için Haziranda başlar ve izleyen aylarda yoğunluğu artan şekilde devam eder. Pek çoğu kış dönemini geçirmek için Kasım ve Aralık aylarında hala göç etmektedirler. Bu durum AI enfeksiyonunun bu aylarda görülme oranını arttırmaktadır.
Pek çok araştırıcı, özellikle rotaları sulak alanlar üzerinde yer alan göçmen kuşların uzun mesafeler boyunca virusu taşıdıklarını gözlemlemiştir. Bu şekilde, rota üzerinde bulunan su kuşlarına da virus ulaşmıştır. Göçmen kuşların bu yeni rolleriyle, göçmen kuşlar ve karada yaşayan kanatlılar arasında hastalığın taşınması söz konusudur.
KORUMA VE KONTROL
Tarım ve Köy işleri Bakanlığı tarafından, kanatlılarda söz konusu hastalıkla ilgili bir çalışma yapılmış ve hastalığın ülkemizde olmadığı belirlenerek, Uluslararası Salgın Hastalıklar Ofisine (OİE) bildirilmiştir. Ancak, Manyas’ta meydana gelen hindi ölümleri ve bu hayvanlara ait numunelerden söz konusu Bakanlığa ait laboratuvarlar tarafından avian influenza H5 serotipinin belirlenmesi, daha sonra da referans laboratuvar tarafından hastalık etkeninin H5N1 olduğunun bildirilmesiyle, hastalığın artık ülkemizdeki kanatlı hayvanlara da geldiğini göstermektedir.
Hayvanlarda, söz konusu hastalığa karşı mücadele ve alınacak önlemlere ilişkin hususlar, 3285 sayılı Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Yönetmeliği ve bu Yönetmeliğe bağlı olarak Tarım ve Köy işleri Bakanlığınca yayımlanan Tavuk Vebası Hastalığına (Avian İnfluenza) Karşı Korunma ve Mücadele Talimatnamesi ile düzenlenmiştir. Talimatnamede, hastalıkla ilgili bilgilerden teşhis yöntemlerine, numune gönderme şekillerinden korunma ve kontrol önlemlerine kadar bütün bilgiler geniş bir şekilde yer almıştır. Bunların yanı sıra Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğünce hastalığın görüldüğü ülkelere seyahat edenlere gerekli uyarılar yapılmakta ve bu ülkelerden dönen kişilerin ülkemize girişlerinde Avian Influenza yönünden muayenelerinin yapılması sağlanmaktadır.
Türkİye'dekİ Kuş Grİbİne KarşI HazIrlIk ve Müdahale için Teknİk Yardım
Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü; 2001 yılı gibi erken bir tarihten itibaren Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, AI önleme ve kontrol tedbirlerini başlatmış ve 2002'de de izleme ve gözetleme programı uygulamaya koyulduğunu bildirmiştir. Bu tedbirler çerçevesinde; laboratuvar teşhis olanakları güçlendirilmiş ve Bornova, bir ulusal başvuru laboratuvarı olarak seçilmiştir. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ilk defa 2002'de bir “AI için Acil Eylem Planı” hazırlamış ve onu 2005'de güncelleştirmiştir. 2006'da Sağlık Bakanlığı bir “Pandemik Grip Eylem Planı” yayınlamıştır. Bunlar münferit planlar olmakla beraber; anılan hastalığın insan ve hayvan sağlığı açısından önemi, etkin bir işbirliğini gerektirmektedir.
Sonuç olarak etkin ve verimli AI hastalığı teşhisi, kontrolü ve ortadan kaldırılması tedbirlerinin uygulanmasına yönelik olarak, AI'ya karşı hazırlıklı olma ve kontrole ilişkin politika ve stratejileri geliştirmelerinde ve insan gücü ve teknik kaynaklar dahil veteriner hizmetlerini güçlendirmelerinde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı’na teknik destek verecek projeler hayata geçmiş bulunmaktadır.
Kaynaklar
ALEXANDER, D. J. (2000); A review of avian influenza in different bird species. Vet Microbiol 74, 3–13.
ANON. (2007); Avian Influenza A Viruses. CDC (Centers for Disease Control). Erişim: [http://www.cdc.gov/flu/avian/gen-info/avian-influenza.htm]. Erişim Tarihi:25.05.2007
ANON. (2007); Avian Influenza Infection in Humans. CDC (Centers for Disease Control). Erişim: [http://www.cdc.gov/flu/avian/gen-info/avian-flu-humans.htm]. Erişim Tarihi: 28.05.2007
ANON. (2007); Influenza Viruses. CDC (Centers for Disease Control). Erişim: [http://www.cdc.gov/flu/avian/gen-info/flu-viruses.htm]. Erişim Tarihi: 28.05.2007
ANON. (2007); Interim Guidance for Protection of Persons Involved in U.S. Avian Influenza Outbreak Disease Control and Eradication Activities. CDC (Centers for Disease Control). Erişim: [http://www.cdc.gov/flu/avian/protectionguid.htm]. Erişim Tarihi: 01.06.2007
ANON. (2007); Animal Helathspecial Report. Avian Influenza-Questions&Answers. FAO. Erişim: [http://www.fao.org/ag/againfo/subjects/en/health/diseases-cards/avian_qa.html]. Erişim Tarihi: 06.06.2007
ANON. (2007); Animal Healthspecial Report. Avian Influenza-Disease Card. FAO. Erişim: [http://www.fao.org/ag/againfo/subjects/en/health/diseases-cards/avian.html]. Erişim Tarihi: 06.06.2007
ANON. (2007); Sulak Alanlar ve Göç Yoları Haritası. Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü. Erişim:[http://www.kkgm.gov.tr/birim/hay_sagl/Hastaliklar/AI/dosyalar/Goc_Sulak_alanlar_ Harita. Zip]. Erişim Tarihi: 04.06.2007
ANON.(2007); Tavuk Vebası (Avian İnfluenza, Kuş gribi, Pestis Avium, Bird Flu). KKGM Erişim: [http://www.kkgm. gov.tr/birim/hay_sagl/Hastaliklar/AI/kus_gribi.html] Erişim Tarihi: 04.06.2007
ANON. (2007); Update on Avian Influenza in Animals (Type H5). OIE. Erişim: [http://www.oie.int/downld/AVIAN %20INFLUENZA/A_AIAsia. Htm]. Erişim Tarihi: 14.06.2007
ESENDAL, Ö. M.,(2002); Avian Influenza. In: Kanatlı Hayvan Hastalıkları, Ed.: M. İzgür, M. Akan, Ankara: Medisan Yayınevi; s.: 147-155.
ESFA, (2005); Animal health and welfare aspects of avian influenza. Scientific Panel on Animal Health and Animal Welfare. Annex EFSA J,;266:1–21.
LIU, J., XIAO, H., LEI, F., (2005); Highly pathogenic H5N1 virus infection in migratory birds. Science; 309:1206.
PASICK, J., HANDEL, K., ROBİNSON, J.,(2005): Intersegmental recombination between the haemagglutinin and matrix genes was responsible for the emergence of a highly pathogenic H7N3 avian influenza virus in British Columbia. J Gen Virol;86:727–731.
PEREZ, DR., WEBBY, RJ., WEBSTER, RG.,(2003); Land-based birds as potential disseminators of avian/mammalian reassortant influenza A viruses. Avian Dis; 47:1114–1117.
WEBSTER, RG., PEIRIS, M., CHEN, H., GUAN, Y.,(2006); H5N1 outbreaks and enzootic influenza. Emerg Infect Dis 12:3–8.