EPİDEMİYOLOJİ KAVRAMI ve TEMEL YAKLAŞIMLAR
Vet. Hekim Nihan ALTINSOY
Epidemiyoloji sözcüğü, Eski Yunan dilinde "epi" (üstüne, üzerine) ve "demos" (halk) ve "logos" (söz-söylev) sözcüklerinden köken almaktadır. Sözlük anlamı olarak halk ile ilgili olmasına rağmen; mikrobiyolojik epidemiyoloji, hayvan epidemiyolojisi, bitki epidemiyolojisi bilim dalları da bu ismi kullanırlar.
Epidemiyolojik araştırmaların temel amaçları sağlıkla ilgili olayları tanımlama ve görülme sıklığını ölçmek ve hastalık nedenlerini inceleyen çözümleyici çalışmalar yapmak olarak belirtilebilir. Bunun yanında uygulanan sağlık hizmetinin veya programlarının etkinliğini ölçme ve değerlendirme çalışmaları yapma, hastalıkların dağılımını ve bu dağılımı belirleyen etmenleri inceleme de amaçlar arasında yer almaktadır.
Epidemiyolojinin, ilgili konuların görüş sıklığı ve dağılımının belirlemesinde başlıca faydalar mevcuttur. Bir bölgedeki öncelikli sorunlar ve etkilenen grupların belirlenmesi, çözümün planlı yürütülebilmesi açısından önemlidir. Yine nedenlerin ortaya konması için yapılacak araştırma hipotezlerinin oluşturulması da, muhtemel sorun nedenlerini belirlemeye yardımcı olacaktır. Bu amaçla gerekli ön bilgiler toplanarak zaman, emek ve maddi kayıpların önüne geçilebilir.
Salgınlar bilimi olarak da tanımlanabilen epidemiyoloji, toplumun ve canlıların tamamının incelenmesinde geçerli bilimsel esaslar gerektirmektedir. İncelenecek konularda önemli temel ilkeler ve uygulama yöntemleri geliştirilmiştir. Uygulama yöntemleri ve bilimsel esasları, epidemiyoloji kavramı üzerinde tanımlamak için, epidemiyoloji tanımını daha da açmak gerekmektedir.
Epidemiyoloji; bilimsel verilerle kaynak ve verilerin yönlendirilmesini sağlarken, hastalık ve sağlıkla ilgili konuların dağılımı ve çeşitli boyutlarını ortaya koymaktadır. Olayların yer, zaman ve birey bakımından özelliklerini değerlendirir. Epidemiyoloji açısından bu tip bilgiler oldukça önemlidir. Hastalıkların tanımlanmasında hipotez kuran, sonuçları değerlendiren ve deneysel metotlarla sonuçları doğrulayan yöntemler kullanılmaktadır.
Tanımlayıcı epidemiyolojide sağlık olayları yer ve zaman başta olmak üzere çeşitli yönlerden incelenerek tanımlanır. Sorular tanımlanmadan çözümüne yönelik önlemler alınamaz. Bu amaçla değerlendirilecek faktörler; hastalıktan etkilenenler, yaş, cinsiyet, ırk bakımından; yer yönünden, coğrafi bölge, ülkelerarası, iklim ve sular bakımından; zaman açısından değerlendirme ise uzun süreli, kısa süreli ve mevsimsel değişiklikler ile çeşitli dalgalanmalar olarak incelenir.
Sebep – sonuç ilişkilerinin ortaya konması amacını taşıyan epidemiyoloji koluna ise analitik epidemiyoloji adı verilir. Analitik epidemiyoloji ile ilgili konuların nedenlerinin ortaya konması, hastalık ve diğer sağlık sorunlarından uzak kalabilmek adına fayda taşımaktadır.
Veteriner hekimlikte epidemiyolojik bilgiler oldukça geniş bir müfredatta incelenmektedir. Epidemiyolojinin amacını oluşturan hastalık özelliklerinin belirlenmesi, kontrol programlarının oluşturulması, izlenmesi ve deneysel, kuramsal, analitik ve tanımlayıcı epidemiyolojinin uygulanması önemlidir. Hastalık determinantlarını; konakçı, etken, çevre bazında ele alınabilmektedir. Epidemiyolojik analizlerde infeksiyonların bulaşması ve yayılması; mikroorganizmaların vücuda giriş yolları, vücutta yayılması, vücuttan çıkışı, mikroorganizmaların bulaşma şekilleri, infeksiyonların yayılması ile ilgili faktörler önemli konulardır. Bununla birlikte vücuttaki konumlarına ve seyirlerine göre infeksiyon tipleri; hayvan populasyonlarının yapısı, populasyonda hastalıkların seyri ve görülme sıklığı, epidemiyolojik oranlar, ölçüm şekilleri de epidemiyolojik çalışmalarda geniş yer tutmaktadır. Hastalıkların dağılımı ve ekolojik yaklaşım bakımından incelendiğinde, bazı ekolojik kavramlar, populasyonların ekolojik düzeni, türler arasında beslenmeye dayalı ilişkiler ve medikal ekolojiyi atlamamak gerekir.
Epidemiyolojik araştırma tipleri; kalitatif araştırma, kantitatif araştırma; analitik deneysel araştırma, analitik gözlemsel araştırma, model çalışması ve sürekli gözlem olarak sınıflandırılabilir. Epidemiyolojik araştırma aşamaları, epidemiyolojik çalışmanın yürütülmesi esnasında üzerinde dikkatle durulması gereken diğer bir husustur. Bu aşamalar; araştırmanın amacı ve tasarımı, verilerin niteliği, verilerin kodlanması, örnekleme yolu ile veri toplama, epidemiyolojik veri kaynakları, verilerin analizi ve sunulması şeklinde özetlenebilir.
Hayvan türlerine göre sağlık şemaları oluşturmak, zoonozlar, hastalık kontrolü ve eradikasyonu da epidemiyolojik çalışmaların olmazsa olmazlarındandır.
Epidemiyoloji genel olarak sağlık bilimlerinde çeşitli amaçlar için kullanılabilir. Sağlık hizmetlerinin planlanması ile değerlendirilmesi ve hastalık nedenlerinin ortaya çıkarılması bu amaçlardan bazılarıdır. Planlanmış bir sağlık hizmeti, denetimle birleştirildiğinde epidemiyolojik çalışma olarak başarılı sonuçlara varılabilir. Hastalık oluşumunda etkili faktörlerin ortaya konması için multidisipliner yaklaşıma gerek duyulmaktadır. Hastalık kontrol yöntemlerinin değerlendirilmesi konusu ise, koruyucu, tedavi edici ve rehabilitasyon yöntemleri maliyet, etkinlik ve yarar bakımından titizlikle incelenmelidir. Bahsedilen yöntemlerin maliyet-etkinlik ve maliyet-yarar analizlerinin yapılması şarttır. Hastalıkların doğal seyirlerinin tanımlanması ve hastalıkların sınıflandırılması da hem hastalıkların incelenmesi hem de çeşitli hastalıklara karşı ortak önlemler alınması konusunda kolaylık sağlayacaktır.
Kaynaklar:
Benson(2001); Microbiological Applications, Laboratory Manual in General Microbiology, A Synthetic Epidemic, 254-356.
Noordhuizen(2001); J.P.T.M. Application of Quantitative Methods in Veterinary Epidemiology, 318-325.
Pfeiffer, D., U. (2002); Veterinary Epidemiology, An Introduction, 3,18.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Epidemiyoloji, Erişim Tarihi: 02.03.3008.